Wie over roken als groot wereldprobleem begint, krijgt vaak verbaasde reacties:

‍

“Hè, maar die strijd is toch wel gestreden? Tabak wordt toch al sterk gereguleerd, en er roken toch al veel minder mensen?”

‍

Maar wie vervolgens in de cijfers duikt, ziet dat de werkelijkheid een stuk minder rooskleurig is. Zo is roken in Nederland nog steeds – met afstand – de grootste risicofactor voor vroegtijdig overlijden. En wereldwijd is het probleem nog groter: elk jaar gaan er 8 miljoen mensen dood door tabak, een aantal dat tot dusverre alleen maar oploopt.

Het beeld van roken als een probleem dat zichzelf oplost, is dus een illusie: een fabeltje dat de tabaksindustrie ons maar al te graag vertelt. Want hoewel het percentage van de bevolking dat rookt gestaag afneemt (in rijke landen), wordt dit meer dan ‘goedgemaakt’ door de groeiende wereldbevolking en de groeiende populariteit van roken in armere landen. Daardoor is het aantal slachtoffers van de tabaksindustrie – en haar omzet – alleen maar groter geworden. 

‍

Dit is dan ook de crux: de massale verslaving aan de sigaret is geen natuurfenomeen, maar iets waar een hele industrie met man en macht aan werkt. Een industrie met een jaaromzet van bijna 900 miljard dollar, die decennia ervaring heeft met het omzeilen van wet- en regelgeving. Een industrie waar we onze beste advocaten, lobbyisten en activisten op moeten afsturen, omdat ze anders nooit stopt met mensen verslaafd maken.

“Als we sigaretten verbieden, waar houdt het dan op?”

Dit brengt ons bij de tweede misvatting over roken, namelijk dat het een vrije keuze zou zijn. 

‍

Zodra je het over het beperken van roken hebt, vliegen de beschuldigingen van ‘paternalisme’ je om de oren. Want als we de tabaksindustrie zouden aanpakken, waar houdt het dan op? Mensen mogen zelf toch wel weten of ze ongezonde dingen als sigaretten, bier, wijn of snoep willen consumeren? 

‍

Het probleem met dit ‘vrije keuze’-argument is dat het voor de meeste rokers niet opgaat: 80 procent zegt te willen stoppen en een derde geeft aan in het afgelopen jaar een serieuze poging te hebben gedaan. De vergelijking met alcoholconsumptie houdt dan ook geen steek: slechts 3 à 4 procent van de mensen die drinken is verslaafd en de meeste mensen die alcohol drinken, beschouwen dat als een plezierig onderdeel van hun leven.

‍

Is het dan een vrije keuze om te beginnen met roken? Ook dat argument kun je moeilijk hardmaken, omdat veruit de meeste rokers beginnen als ze nog minderjarig zijn.

‍

Uit onderzoek van het Trimbos Instituut blijkt dat de gemiddelde leeftijd waarop mensen met roken beginnen 17 jaar is en dat twee derde begint voordat ze 18 worden (en vrijwel alle rokers beginnen voor hun 26ste). En hoe jonger mensen beginnen, hoe meer sigaretten ze roken en hoe meer moeite ze hebben met stoppen.

‍

Als je de feiten op een rij zet, hebben we het dus over een product waar mensen al op jonge leeftijd – als hun brein nog het gevoeligst is voor nicotine – aan verslaafd raken. Wat blijft er dan nog over van die ‘vrije keuze’?

‍

Ontworpen om verslavend te zijn

Dat de moderne sigaret zo vreselijk verslavend is, is geen toeval. De sigaret is namelijk bewust zo verslavend mogelijk gemáákt. 

‍

“We hebben het over een van de zorgvuldigst (en meest doortrapt) ontworpen voorwerpen op de planeet,” schrijft historicus Robert N. Proctor in zijn standaardwerk over de tabaksindustrie. “Er zijn miljarden dollars in de zwarte kunst van de sigarettenwetenschap gestoken.”

‍

‍

Het begint al met de ‘tabak’ in de sigaret, die voor slechts twee derde uit pure tabak bestaat. Omdat die pure tabak niet zomaar te inhaleren is, hebben fabrikanten hoestonderdrukkers en smaakstoffen als suiker, cacao en zoethout toegevoegd, die het roken minder onprettig en ook een stuk kankerverwekkender maken.

‍

Vervolgens is er het proces van freebasing, oftewel het gebruik van ammoniak om te zorgen dat de nicotine sneller je hersenen bereikt. Freebasing werd in de jaren zestig en zeventig uitgevonden door onderzoekers van Philip Morris, om de regels voor het nicotinegehalte in sigaretten te omzeilen. Hierdoor kon het bedrijf met kleinere hoeveelheden nicotine mensen net zo snel of sneller verslaafd maken – en het verklaart volgens sommige historici het succes van Marlboro (het grootste sigarettenmerk ter wereld, eigendom van Philip Morris). 

‍

En zo zijn er nog veel meer manieren waarop de tabaksindustrie de regels omzeilt. Het filter van de sigaret is ooit geïntroduceerd als een middel om schadelijke deeltjes tegen te houden, terwijl Philip Morris het idee van ‘selectieve filtratie’ in interne documenten als een ‘thermodynamische onmogelijkheid’ beschreef. Hetzelfde geldt voor de ‘ventilatiegaatjes’ die in het filter van een sigaret zitten (ook wel bekend als de ‘sjoemelsigaret’). In de rookmachines waarmee sigaretten getest worden, mengen deze ventilatiegaatjes schone lucht met rook, waardoor de sigaret als minder schadelijk uit de meting komt. Maar in de praktijk weten fabrikanten donders goed dat rokers de gaatjes dichtknijpen, en het product net zo verslavend en schadelijk blijft.

‍

De laatste manier waarop de tabaksindustrie de regels omzeilt, is met de e-sigaret (of ‘vape’). Met illegale kindermarketing worden vapes verkocht als een ‘veiligere’ manier om te roken. Het succes van deze tactiek is diep verontrustend: onlangs sloegen Nederlandse kinderartsen alarm omdat een op de vijf jongeren al aan het vapen is geslagen, terwijl we weten dat vapende jongeren drie keer vaker gaan roken en vapen zelf ook enorm schadelijk is voor de gezondheid.

‍

Een rookvrije toekomst

Het meerkoppige monster van de tabaksindustrie lijkt dan ook nooit echt verslagen – elke keer dat de fabrikanten één beperking krijgen opgelegd, openen ze stilletjes weer twee zijdeuren. 

‍

Zo werd in 2003 een belangrijke stap gezet toen de Wereldgezondheidsorganisatie het Framework Convention on Tobacco Control (FCTC) aannam, waarin onder andere werd vastgesteld dat er geen contact meer zou mogen plaatsvinden tussen beleidsmakers op het gebied van gezondheid en de tabaksindustrie. Maar in de praktijk zijn de banden tussen de overheid en de tabaksbedrijven nog helemaal niet verbroken, en trekt de tabaksindustrie geregeld ambtenaren uit hoge posities van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport aan om voor haar te werken.

‍

Of neem de berichtgeving rondom een van de effectiefste manieren om roken te verminderen: accijnzen. Met name voor jongere en armere gebruikers is keer op keer bewezen dat deze maatregel effect sorteert. Om die reden doet de tabaksindustrie er alles aan om beleidsmakers ervan te overtuigen dat hogere belastingen zouden leiden tot meer handel op de zwarte markt – ook al blijkt hier in de praktijk niets van te kloppen.

‍

Dit alles is slechts een greep uit het draaiboek dat de tabaksindustrie inzet om antitabaksbeleid tegen te gaan, van het idee van harm reduction tot de belofte dat ze werkt aan een ‘rookvrije toekomst’.

‍

Om het meerkoppige monster voor eens en voor altijd te verslaan, hebben we dus mensen nodig die echt durven door te pakken. Mensen zoals longarts en activist Wanda de Kanter die machtige figuren durven aan te spreken op hun connecties met de tabaksindustrie. Maar ook lobbyisten, advocaten, belastingexperts en consultants – allemaal vacatures die zijn gevuld aan de kant van de tabaksindustrie, maar vaak nog onvervuld zijn aan de kant van onze gezondheid.

‍

Wat deze mensen in ieder geval zouden delen, is dat ze geen genoegen nemen met halve maatregelen. Hun doel zou duidelijk zijn: een complete uitfasering van de verkoop en productie van sigaretten. 

‍

Er is reden om optimistisch te zijn: het Verenigd Koninkrijk heeft laten zien dat een rookvrije toekomst politiek haalbaar is. Maar zolang er een industrie bestaat die ons bewust misleidt en verslaafd maakt, is deze toekomst allesbehalve vanzelfsprekend.